Muhabirin havalı el kitabı: Galatı meşhurlara son!

Televizyonda ya da radyoda haberleri dinlerken, kulağımıza çarpan meteoroloji ve iklim terimlerinin yanlış kullanımı çoğu zaman beni koltuktan zıplatıyor. Yanlışlar o kadar yaygın ki, ders kitaplarında, ÖSYM sorularında ve haber bültenlerinde aynı hataları tekrar tekrar duyuyoruz.

 Ben de bu yüzden Tekin Yayınevinden yayınlanan “Havadan Sudan Doğru Bilinen Yanlışlar” adlı bir kitap yazdım. Kitap üç baskı yaptı ama hâlâ yeterince yaygın okunmadı. Halbuki içinde, meteoroloji ve iklimle ilgili “doğru bilinen yanlışları” eğlenceli bir dille anlattım.

 Şimdi o kitaptaki bazı bölümleri kısa kısa, muhabirler için bir “Havalı El Kitabı” tadında paylaşayım. Çünkü sokak ağzıyla, yalan yanlış ifadelerle bilim dili bozuluyor. Hadi biraz “yapmayın, etmeyin” diyelim:

1.Isı – Sıcaklık Karışıklığı

Basında “ısı 5 derece düştü” gibi ifadeler sık kullanılır.
Doğrusu: “Derece” sıcaklığın birimidir. Isı ise enerji olup kalori veya Joule ile ölçülür. Dolayısıyla “hava sıcaklığı 5 derece düştü” denmelidir.
 

2.Termometre Ölçümleri
Muhabirler bazen asfalt üstünde veya güneş altında tuttukları termometrelerle “60 derece ölçüldü” diye haber yapar.
Doğrusu: Meteorolojide sıcaklık, yerden 1,5–2 metre yükseklikte, gölgede ve panjurlu alet siperi içinde ölçülür. Elektronik panolardaki değerler de gerçek hava sıcaklığı değildir.
 

3.“Etkili Yağış” Kavramı
Haberlerde “Adana’da etkili yağış sele neden oldu” gibi ifadeler geçer.
Doğrusu: Meteorolojide “etkin yağış”, tarımda bitkinin kök bölgesinde kalan yararlı yağışı veya hidrolojide yüzey akışına katkı yapan kısmı ifade eder. Afet yapan yağış için “şiddetli yağış” denmelidir.
 

4. Oksijeni Bol Dağlar”
Basında “dağlarda oksijen daha bol” denir.
Doğrusu: Yükseklere çıkıldıkça oksijen oranı sabit kalır, fakat basınç düştüğü için solunan oksijen miktarı azalır. Yani “oksijen bol” değil, “oksijenin kısmi basıncı düşüktür” demek gerekir ama haklısınız bunu demek zor. En iyisi oksijen bol demeyin.
 

5. “Soğukluk Rekoru”
Haberlerde “33 yıllık soğukluk/sıcaklık rekoru kırıldı” denir.
Doğrusu: “Soğukluk/sıcaklık” kavramı yoktur, “soğuk/sıcak hava rekoru” veya “en düşük/en yüksek sıcaklık rekoru” denmelidir.
 

6. “Cemre Havaya Düştü”
Cemrenin gökten düştüğü gibi anlatılır.
Doğrusu: Hava yukarıdan aşağı ısınmaz; yer ısınır, ardından atmosfer aşağıdan yukarıya doğru ısınır. Cemre sadece bir halk inanışıdır; teknik olarak bir anlamı yoktur.
 

7.“İstanbul’a Kar Yağmıyor”

“Bu yıl kar yağmadı” denir.
Doğrusu: Kar çoğu zaman buluttan yağar ama yere ulaşmadan havada eriyip yağmura dönüşür. Yani “yağan kar yere ulaşmıyor” ifadesi daha doğru. Ama bunu demek anlamsız olabilir.
 

8. “Kötü Hava Koşulları”
Ulaşım haberlerinde sıkça kullanılır.
Doğrusu: Hava ne iyi ne kötü olur; sadece rüzgârlı, yağışlı, sisli vb. tarif edilir. “Kötü hava” antropomorfik (insani) bir yaklaşımdır. Kötü denilen yağışlı havalar olmasa hepimiz aç kalırdık.
 

9. “Doğal Afet”
Haberlerde deprem, sel gibi olaylara “doğal afet” denir.
Doğrusu: Doğa olayları afete dönüşmez; onları afete dönüştüren, insanın hazırlıksızlığıdır. Doğru kavram “doğa kaynaklı afet”tir.
 

10. “Basra Alçak Basıncı”
Yaz haberlerinde “Basra alçak basıncı Türkiye’ye sıcak getirdi” denir.
Doğrusu: Basra’da sabit ve tek bir alçak basınç merkezi yoktur; yazın oluşan termal alçak basınç kuşağının yanlış adlandırılmasıdır.
 

11. “Türkiye Tropikal İklime Giriyor”
İklim değişikliği haberlerinde kullanılır.
Doğrusu: Türkiye orta enlemlerde kalmaya devam eder. Tropikal kuşağa girmesi imkânsızdır; değişen sadece sıcaklık ve yağış rejimleridir. Tropikal iklime girsek keşke.
 

12. “Yılın İlk Karı Yağdı”
Haberlerde “yılın ilk karı düştü” denir.
Doğrusu: Yıl takvimsel bir ölçüdür, meteorolojide ise sezonlar esas alınır. Kar mevsim içinde daha önce yağmış olabilir; doğru ifade “sezonun ilk karı”dır.
 

13. “Hafta Sonu Hava Bozdu”
Medyada “Hafta içi güneşliydi ama hafta sonu hava bozuldu” denir.
Doğrusu: Hava bozulmaz; sadece koşulları değişir. Bu antropomorfik bir ifadedir.
 

14. “Kar Yağmadı, Mikroplar Havada Kaldı”
Kar yağmadığında hastalıkların arttığı söylenir.
Doğrusu: Karın mikropları “temizlemesi” gibi bir etki yoktur. Hava kalitesi ile mikroorganizmaların yayılımı farklı süreçlere bağlıdır. Mikroplar ölmesin diye laboratuvarda buzdolabına konulur.
 

15. “Nemli Hava Daha Ağırdır”
Haberlerde “bugün hava çok nemli ve ağır” denir.
Doğrusu: Su buharının molekül ağırlığı, kuru havanın (azot+oksijen) ortalamasından daha düşüktür. Bu yüzden nemli hava aslında kuru havadan daha hafiftir.
 

16. “Nem Üşütür”
“Nemli havada daha çabuk üşürüz” denir.
Doğrusu: Nem üşütmez; ancak vücudun ter buharlaştırma yoluyla serinleme kapasitesini etkileyerek hissedilen sıcaklığı değiştirir.
 

17. “Gözyaşı Damlası Şeklinde Yağmur”
Çizimlerde yağmur damlaları hep gözyaşı biçiminde verilir.
Doğrusu: Küçük damlalar küresel, orta boy hamburger ekmeği gibi, büyük damlalar ise şemsiye/jöle şekline benzer. Gözyaşı biçimi tamamen yanlıştır.
 

18. “Kar Yağarken Gök Gürlemez”
“Kar yağışında gök gürültüsü olmaz” diye söylenir.
Doğrusu: Kar yağışı sırasında da gök gürültüsü görülebilir. Buna “thundersnow” (şimşekli kar) denir.
 

19. “Rüzgâr Gülü Enerji Santrali”
Rüzgâr türbinlerine ya da fırıldaklarına “rüzgâr gülü” denir.
Doğrusu: Rüzgâr gülü, rüzgârın yönünü gösteren basit bir grafiktir. Elektrik üreten yapıların adı “rüzgâr türbini”dir. Fırıldak ise fırıldaktır.
 

20. “Mevsimler Kaydı”
Haberlerde “artık mevsimler kaydı” ifadesi kullanılır.
Doğrusu: Mevsimler astronomik olarak tanımlanmıştır; takvimsel olarak kaymaz. İklim değişikliğiyle daha çok sıcaklık ve yağış rejimleri değişir.
 

21. “Havalar Çıldırdı”
Sık kullanılan sansasyonel manşetlerden biridir.
Doğrusu: Hava olayları doğa yasalarına uyar, “çıldırmak” gibi insani bir davranış sergilemez.
 

22. “Nem Oranı”
Çoğu zaman nem % ile ifade edilir ama nemi oranlamayız.
Doğrusu: Meteorolojide “bağıl nem” vardır ve % olarak ifade edilir. Ancak “havadaki nem oranı %100” yerine “bağıl nem %100” denmelidir.
 

23. “Çamur Yağdı”
“Üstümüze çamur yağdı” ifadesi kullanılır.
Doğrusu: Atmosfere karışan toz partiküllerinin yağmurla birlikte yere inmesi “çamurlu yağış”tır. Gökyüzünden çamur yağmaz.
 

24. “Su Buharı Aniden Dondu, Dolu Oldu”
Haberlerde, ders kitaplarında “su buharı donunca dolu oldu” denir.
Doğrusu: Dolu, süper soğumuş su damlacıklarının buz çekirdekleri etrafında katmanlar halinde donmasıyla oluşur. Buharın doğrudan donmasıyla dolu oluşmaz.
 

25. “Yağmur Bombası / Dolu Topu”
Sansasyonel haberlerde “yağmur bombası” ya da “dolu topu” denir.
Doğrusu: Uygulamada böyle bir bilimsel uygulama ya da çözüm yoktur. Olsaydı bunu önce ABD ve Avrupa gibi gelişmiş ülkeler kuraklık ve dolu problemlerini çözmek için kullanırdı.
 

26. “Ormanlar Yağışı Çeker”
“Ormanlar yağmuru çeker” ifadesi yaygındır.
Doğrusu: Ormanlar yağış oluşturmaz. Ama nem döngüsüne katkıda bulunur, yerel mikroklimayı değiştirir.
 

27. “ABD’de Kasırga Alarmı”
“Kasırga” kelimesi çoğu kez yanlış kullanılır.
Doğrusu: Kendi ekseni etrafında dönen rüzgarlar olan, oluştuğu bölgeye bakmadan tüm kuvvetli tropikal siklonlara, Türkçede tayfun denilir. Farklı bölgelerde kullanılan yerel isimler kullanılmaz. Türkiye’de görülen düz esen kuvvetli rüzgâr fırtınalara “kasırga” denmesi doğrudur.
 

28. “Antarktika’da Ozon Deliği Küçülüyor”
Haberlerde “ozon deliği küçüldü” ifadesi sık geçer.
Doğrusu: “Delik” yoktur; bu, ozon tabakasında incelme bölgeleridir. Doğru kullanım “ozon tabakasında incelme azaldı”dır.
 

29. “Eyyam-ı Bahur / Ayva Çiçek Açtı”
Basında yaz sıcakları “Eyyam-ı Bahur” ile açıklanır.
Doğrusu: Bu kavramlar takvimsel halk terimleridir. Meteorolojik sistemlerle doğrudan ilişkisi yoktur. Her yer için geçerli olamaz. Yani her yer aynı anda sıcak ya da soğuk olmaz.
 

30.“Kar Taneleri Havada Çarpışmaz”
Bazı kaynaklarda “kar taneleri havada birbirine değmez” denir.
Doğrusu: Belli bir mesafeye kadar kar taneleri havada çarpışarak büyür, birleşir veya kırılır. Bu süreç karın yapısını belirler.
 

Yani sevgili muhabirler, meteoroloji sokak ağzıyla yapılmaz. Her yanlış terim hem bilimi hafife alıyor hem de izleyiciyi yanıltıyor. Benim çağrım basit: Lütfen bu “Havalı El Kitabı”ndan, daha doğrusu Havadan Sudan Doğru Bilinen Yanlışlar adlı kitaptan ilham alın, doğru terim kullanın. Çünkü hava hepimizin, ama doğru bilgi birilerinin tekelinde olmamalı…