Hazine ve Maliye Bakanlığı

Maliye, dünya uygulamasında hazineyi de kapsayan bir anlam taşır. Türkiye'de ise ayrı bir örgüt olarak Maliye Bakanlığı mevcut­tur. Hazineyi ayrıca değerlendirince maliyeye bütçe yönetimi, gelir yönetimi, kamu taşınmazlarının yönetimi, kamu hesaplarının yö­netimi gibi görevler kalır.

Vergi gelirlerinin toplanmasından sorumlu başlıca iki ku­rum vardır: Gelir idaresi ve gümrük idaresi. Gelir idaresi Türk sisteminde Maliye Bakanlığı'nın, gümrük idaresi ise Gümrük Müsteşarlığının kapsamına girer. Maliye Bakanlığındaki Gelirler Genel Müdürlüğü ile Gümrük Müsteşarlığı'ndaki Gümrükler Genel Müdürlüğü bu işlevleri görür. Dış ticaret vergilerinin top­lanması Gümrükler Genel Müdürlüğü'nün, onun dışındaki vergi­lerin toplanması ise Gelirler Genel Müdürlüğü'nün görevidir. Bu iki idareye ek olarak vergilerin toplanmasında onlar adına hareket eden daha pek çok kurum vardır. Örneğin işverenler, maaş ve üc­retlerin ödenmesi sırasında gelir vergisi kesintisini (stopaj) yaparak gelir idaresine yatırmakla yükümlüdürler. Ya da işyerleri sattıkla­rı malın fiyatına dahil olan katma değer vergisini ayırarak gelir ida­resine yatırmak yükümlülüğü alandadırlar. Vergiyi ödemekle yü­kümlü olana vergi yükümlüsü (vergi mükellefi), vergiyi gelir idare­si adına yükümlüden kesip gelir idaresine yatırmakla yükümlü ola­na ise vergi sorumlusu denir.

Teorik olarak devlet gelirlerinin toplandığı ve giderlerinin ya­pıldığı tek ve merkezi hazineyi ele alacak olursak gelir idaresi, güm­rük idaresi ve gelir toplama yetkisi olan bütün idare ve kurumların topladıkları gelirler ile devlerin iç ve dış borçlanmasından elde edi­len bütün fonlar hazine kasalarına girer yada hazine adına bankalarda tutulan hesaplara kaydedilir. Bu çerçevede parasal gelirlerin toplanmasından sorumlu olan idarelerle bu gelirleri saklayan, on­ları değerlendiren ve bu gelirlere dayanarak yürütülen giderleri ve borçlanmayı yapan hazinenin ilişkisinin çok yoğun olması doğal­dır. Gelirlerin zamanında ve yeteri kadar toplanamamasının, bun­lara dayanarak ödemeleri gerçekleştirecek ve gelir açığı oranında borçlanmayı yürütecek olan hazineyi düşüreceği bunalım açıktır. Örneğin vergi ve/veya vergi cezası affının konu olması halinde ha­zinenin görüşleri büyük önem taşır. Hazinenin böyle bir gelişme­yi önceden bilip ona göre önlem alması, örneğin borçlanmayı ar­tırarak vergi tahsilatı kaybını borçlanma yoluyla kapatması ya da ödemeleri bir süre geciktirerek nakit dengesini geçici bir süre için bu yolla yeniden oluşturmaya çalışması gerekir. Aksi takdirde or­taya çıkabilecek gelir azalmasını karşılamak mümkün olamayaca­ğı için giderlerin yapılamaması sorunuyla karşılaşılır. Eğer giderle­rin yapılmasından da vazgeçilemeyecekse bu giderleri yapabilmek için borçlanmanın aniden artırılması karşısında faizlerde sıçrama­lar ortaya çıkması kaçınılmaz olur.

Maliyedeki en önemli görevlerden birisi de devlet bütçesinin hazırlanması ve uygulanmasıdır. Bu görev bütçe idaresine aittir. Maliye Bakanlığındaki Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü kamu bütçesinin hazırlanmasından sorumludur. Gelir kaynak­ları ve miktarları dikkate alınarak hazırlanması gereken bütçele­rin, gerek hazırlanma gerekse uygulanma aşamasında, hazine ve Gelirler Genel Müdürlüğü aktif rol alır. Ayrıca bu hazırlıklar sı­rasında Devlet Planlama Teşkilatı da, özellikle yatırım bütçesi­nin yapılması aşamasında görev alarak, bütçe yatırımlarının yıl­lık programlara uygunluğunu gözetir. Bütçenin gelirlerinin dü­şük kalması ya da hazinenin borçlanma imkânlarını aşacak şekil­de öngörülmüş giderlerin her şeyden önce hazine yönetimini zor durumda bırakacağı açıktır. Hazine her şeyden önce bütçenin fi­nansmanından birinci derecede sorumlu kurumdur. Bu neden­le bütçelerin hazırlanması sırasında, hazine en önemli kurumlar­dan biri durumundadır. Hazinenin bütçenin hazırlanmasındaki aktif rolü, bütçenin uygulanması sırasında da görülür. Bütçe gi­derlerinin temelini oluşturan ödeneklerin kullanımının, hazinenin gelir-gider akımlarını denkleştirme çabasına paralel olarak ya­pılması zorunludur. Bu nedenle bütçenin uygulanması bütçe ida­resi kadar, hatta belki ondan daha çok hazineyi ilgilendiren bir konudur.

Maliyedeki diğer önemli görevler şunlardır:

• Başhukuk Müşavirliği ve Muhakemat Genel Müdürlüğü (devlet aleyhine açılan ya da devletin açtığı mali davaların iz­lenmesiyle ilgili birim).

• Milli Emlak Genel Müdürlüğü (devlete ait taşınmaz malların kayıtlarının tutulması, ilgili dairelere tahsisi, onarılması, kira­ya verilmesi ve satılmasıyla görevli birim).

• Muhasebat Genel Müdürlüğü (devletin her türlü gelir-gider kayıtlarının tutulduğu birim).

• Mali Suçlan Araştırma Daire Başkanlığı (kara para faaliyetle­rinin araştırılıp soruşturulduğu birim).

• Maliye Teftiş Kurulu (genel olarak mali konuların deneti­minden sorumlu ve yetkili birim).

• Hesap Uzmanları Kurulu (vergi denetim birimi).