Kur’an’ı Kerim'i Kitap Haline Getiren Sahabe: Zeyd bin Sâbit Kimdir?

İslam tarihinin en önemli isimlerinden biri olan Zeyd bin Sâbit, Kur’an-ı Kerim’in mushaf haline getirilmesinde oynadığı kritik rol, güçlü hafızası, dil becerileri ve fıkhî yetkinliğiyle öne çıkmıştır. Onun hayatı, vahyin ilk dönemlerinden itibaren İslam’ın temel kaynaklarının korunmasına yönelik eşsiz bir özveriyle geçmiştir. Bu yazıda Zeyd bin Sâbit’in hayatı, ilmi yönü, Hz. Peygamber’e olan yakınlığı ve Kur’an’ın kitap haline getirilmesindeki öncü rolü detaylı biçimde incelenmektedir.

Doğumu ve Ailesi

Zeyd bin Sâbit, hicretten yaklaşık on bir yıl önce, yani miladi 611 yılında Medine’de dünyaya geldi. Ensar’ın ileri gelenlerinden olan Hazrec kabilesinin Neccâroğulları koluna mensuptur. Babası Sâbit, Buâs Savaşı’nda şehit düştüğünde Zeyd henüz altı yaşındaydı. Annesi ise Nevvâr bint Mâlik’tir. Küçük yaşına rağmen üstün zekâsı ve güçlü hafızasıyla dikkat çeken Zeyd, Hz. Peygamber Medine’ye hicret etmeden önce on yedi sûreyi ezberlemişti.

Hz. Peygamber ile İlişkisi ve Kâtiplik Görevi

Zeyd, hicretten hemen sonra ailesi tarafından Hz. Muhammed’e takdim edildi. Ezberinde bulunan sûreleri Resûlullah’a okuduğunda onun beğenisini kazandı. Bu tanışmadan sonra Hz. Peygamber onu vahiy kâtibi olarak görevlendirdi. Böylece Zeyd, nazil olan ayetleri kaydetmekle sorumlu isimlerden biri oldu.

Zeyd’in sadece Arapça değil, İbranice ve Süryanice gibi dilleri de öğrenmesi Resûlullah’ın özel isteğiyle gerçekleşti. Zamanla Farsça, Rumca, Habeşçe ve Kıptîce gibi başka dilleri de öğrenen Zeyd, Hz. Peygamber’in diplomatik yazışmalarında da büyük rol oynamıştır.

Bedir ve Uhud Savaşlarındaki Rolü

Zeyd bin Sâbit, Bedir Gazvesi’nde yaşının küçük olması nedeniyle fiilen savaşmadı, ancak esir alınan müşriklerden yazı yazmayı öğrenenler arasında yer aldı. Uhud Savaşı’na katılmak istemiş fakat yaşı yeterli görülmediğinden kabul edilmemiştir. Ancak şehrin savunulmasında aktif görev almıştır. Hendek Gazvesi sırasında hendek kazımı işlerinde bizzat çalışmış, bu çabası Hz. Peygamber tarafından takdir edilmiştir: “Ne iyi bir çocuk!” buyurmuştur.

Kur’an’ı Kerim'in Toplanması Sürecindeki Rolü

Zeyd bin Sâbit’in İslam tarihindeki en büyük hizmeti, şüphesiz Kur’an-ı Kerim’in cem’i, yani kitap haline getirilmesi sürecindeki başkanlığıdır.

Ebû Bekir Dönemindeki Cem Süreci

Yemâme Savaşı sonrasında birçok hafız sahâbînin şehit düşmesi üzerine Hz. Ömer, Kur’an’ın yazılı hale getirilmesi fikrini Hz. Ebû Bekir’e sundu. Başlangıçta bu teklif tereddütle karşılandıysa da, sonuçta Zeyd bin Sâbit’in liderliğinde bir heyet oluşturularak bu hayati görev üstlenildi.

Zeyd, yazılı malzeme ve şahitli ezber esasına dayanan çok titiz bir yöntem izledi. Sahabenin getirdiği yazılı ayetlerin doğruluğu iki şahitle teyit edildi. Nihayetinde ortaya çıkan mushaf, Hz. Ebû Bekir’e teslim edildi. Bu mushaf daha sonra Hz. Ömer’e, ondan da kızı Hafsa’ya geçti.

Osman Dönemindeki Mushafların Çoğaltılması

Hz. Osman döneminde İslam coğrafyasının genişlemesiyle birlikte, kıraat farkları anlaşmazlıklara yol açmaya başladı. Bunun üzerine Zeyd bin Sâbit, bir kez daha görevlendirilerek Hz. Ebû Bekir döneminde toplanan mushaf esas alınarak standart bir metin oluşturdu. Bu metin çoğaltılarak Medine, Kufe, Basra, Şam, Mekke ve Yemen’e gönderildi.

Fıkıh ve Fetva Alanındaki Yetkinliği

Zeyd bin Sâbit sadece vahiy kâtibi ve dil âlimi değil, aynı zamanda büyük bir fakih (hukukçu) idi. Hz. Ömer ve Hz. Osman dönemlerinde şehrin kadılığı, yani hâkimliği görevini üstlendi. Hz. Ömer ona sık sık danışır, birçok konuda onun içtihatlarını esas alırdı. Ferâiz (miras hukuku) konusundaki üstün bilgisiyle öne çıktı. Hz. Peygamber onun hakkında şöyle buyurmuştur:

“Ümmetim içinde ferâizi en iyi bilen Zeyd’dir.”
(Tirmizî, “Menâkıb”, 32)

Ferâiz alanındaki bu derin bilgisi, daha sonraki hukukçular üzerinde derin izler bırakmış ve Şâfiî gibi büyük mezhep imamlarının görüşlerini etkilemiştir.

Hadis Rivayeti ve Talebeleri

Zeyd bin Sâbit’ten Ahmed b. Hanbel, el-Müsned’inde 95 hadis rivayet etmiştir. Hadis ilminde hem rivayet hem dirayet yönüyle güçlüydü. Hadisleri sadece ezberlememiş, bağlam ve anlam analizinde de derinliğe sahipti. Yanlış anlaşılan rivayetleri düzeltir, bağlam dışı kullanılan sözleri açıklığa kavuştururdu.

Zeyd’in öğrencileri arasında Ebû Hüreyre, İbn Abbas, İbn Ömer, Enes b. Mâlik, Ebû Saîd el-Hudrî gibi sahâbîlerin yanı sıra birçok tâbiî ve hadis âlimi de vardır.

Vefatı ve Ailesi

Zeyd bin Sâbit’in hicrî 45, 51 veya 55 yıllarında vefat ettiği rivayet edilmiştir. En yaygın kanaat hicrî 45 yılı olduğudur. Cenaze namazı Hicaz Valisi Mervân b. Hakem tarafından kıldırılmış, Medine halkı onun için üç gün yas tutmuştur.

Zeyd, birkaç evlilik yapmış ve toplamda 29 çocuğu olmuştur. En bilinen çocukları arasında Hârice ve Süleyman yer alır.

Zeyd bin Sâbit’in Bilimsel Mirası

Zeyd bin Sâbit, İslam ilim tarihinde hem kıraat, hem ferâiz, hem de hadis ve fıkıh alanlarında adı geçen az sayıdaki sahâbîden biridir. Sahabe nesli arasında “ilimde derinleşmişler” anlamındaki "râsihûn" ifadesiyle anılmıştır.